¯o³nierze wyklêci. Antykomunistyczne podziemie na Rzeszowszczy¼nie po 1944 roku.
W maju 1945 r. Europa ¶wiêtowa³a zakoñczenie II wojny ¶wiatowej. Rado¶æ wyra¿ana przez spo³eczeñstwa Europy Zachodniej, bale i uliczne szaleñstwa w Stanach Zjednoczonych nie korespondowa³y z nastrojami i obawami, jakie odczuwali Polacy w obliczu zajêcia ziem polskich przez Armiê Czerwon± oraz porozumieñ ja³tañskich, oddaj±cych Polskê we w³adanie Zwi±zku Sowieckiego. Niepokoje te bardzo szybko znalaz³y swoje potwierdzenie w postaci przeprowadzanej przez nowego okupanta planowej i wyniszczaj±cej akcji skierowanej przeciw ¶rodowiskom niepodleg³o¶ciowym, uznaj±cym w³adzê rz±du RP w Londynie. Ironi± historii jest, ¿e kiedy na Zachodzie fetowano zwyciêstwo i 8 maja 1945 r. podpisywano akt kapitulacji Trzeciej Rzeszy, dzieñ wcze¶niej, na Podkarpaciu, pod Kury³ówk± ko³o Le¿ajska, dosz³o do zwyciêskiej bitwy stoczonej przez zgrupowanie oddzia³ów le¶nych NZW, dowodzone przez mjr Franciszka Przysiê¿niaka "Ojca Jana", z ekspedycj± NKWD.
Na zajêtej latem 1944 r. przez wojska sowieckie Rzeszowszczy¼nie, podobnie jak i w ca³ym kraju, rozla³a siê niewyobra¿alna fala bezprawia. Aresztowano i mordowano oficerów i ¿o³nierzy Armii Krajowej, przedstawicieli przedwojennych i konspiracyjnych elit politycznych oraz inteligencji. Wbrew utartym w ci±gu ostatniego pó³wiecza pogl±dom, opór spo³eczeñstwa polskiego wobec w³adzy komunistycznej by³ du¿y. Konspiracja i walka zbrojna trwa³y do koñca lat 40-tych, w niektórych regionach nawet do po³owy lat 50-tych. Jej uczestnikami byli, ¶cigani przez NKWD, UB oraz ca³y aparat "nowego pañstwa" ¿o³nierze i dzia³acze AK, "Nie", DSZ, WIN, NZW i NSZ. Ofiara wielu z nich do dzi¶ nie jest znana spo³eczeñstwu.
19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki rozwi±za³ Armiê Krajow±, zdekonspirowan± w du¿ej mierze wobec Sowietów podczas akcji "Burza". Wkrótce jednak zaczêto tworzyæ ¶ci¶le zakonspirowane struktury maj±ce prowadziæ walkê przeciwko nowej, sowieckiej okupacji. Po demobilizacji tzw. Armii Krajowej w Likwidacji, w miejsce szcz±tkowej i czê¶ciowo spenetrowanej przez sowieckie s³u¿by bezpieczeñstwa siatki organizacji "Nie" ("Niepodleg³o¶æ"), 7 maja 1945 r. rozkazem p. o. Naczelnego Wodza, gen. W³adys³awa Andersa, zosta³a powo³ana Delegatura Si³ Zbrojnych (DSZ). Jej czysto wojskowa struktura opiera³a siê na istniej±cych komórkach Armii Krajowej w Likwidacji i "Nie", a dzia³alno¶æ koncentrowa³a siê przede wszystkim na samoobronie czynnej, propagandzie i wywiadzie wojskowym. Próbowano równie¿ - z regu³y bezskutecznie - wyprowadziæ jak najwiêksz± ilo¶æ ¿o³nierzy oddzia³ów le¶nych z konspiracji do pracy nad odbudow± kraju i cywilnej walki politycznej. 6 sierpnia 1945 r. - przesz³o miesi±c po powstaniu Tymczasowego Rz±du Jedno¶ci Narodowej i cofniêciu uznania rz±dowi RP w Londynie - DSZ zosta³a rozwi±zana, a w jej miejsce 2 wrze¶nia 1945 r. utworzono Zrzeszenie "Wolno¶æ i Niezawis³o¶æ" (WiN - w³a¶ciwa nazwa: Ruch Oporu Bez Wojny i Dywersji "Wolno¶æ i Niezawis³o¶æ"). Organizacja ta, w zamy¶le jej za³o¿ycieli, mia³a mieæ charakter czysto cywilny; prowadz±c, do czasu wolnych wyborów do Sejmu Ustawodawczego, skuteczny opór wobec komunistycznej w³adzy. Nadal jednak, zw³aszcza w województwach wschodnich, w obliczu komunistycznego terroru, w strukturach WiN dzia³a³y wywodz±ce siê z AK oddzia³y partyzanckie. Powszechno¶æ WiN-u (w latach 1945-1946, w szczytowym okresie dzia³alno¶ci, organizacja liczy³a ok. 20-25 tys. cz³onków), jego AK-owskie korzenie (terenowi dzia³acze WiN nadal uwa¿ali siê za ¿o³nierzy AK), sprawi³y, i¿ od pocz±tku Zrzeszenie sta³o siê obiektem zmasowanych ataków ze strony komunistów. W okresie od 1945 do 1948 r. dzia³ania bezpieki rozbi³y cztery kolejne Zarz±dy G³ówne WiN, kierowane przez prezesów: p³k. Jana Rzepeckiego, p³k. Franciszka Niepokólczyckiego, pp³k. Wincentego Kwieciñskiego i mjr. £ukasza Ciepliñskiego.
Udzia³ mieszkañców Rzeszowszczyzny w strukturach ogólnopolskich WiN szczególnie zaznaczy³ siê w okresie od stycznia do listopada 1947 r., kiedy prezesem IV Zarz±du G³ównego WiN by³ mjr £ukasz Ciepliñski "Ostrowski", "Bogdan", "Ludwik", wcze¶niej kieruj±cy Inspektoratem AK Rzeszów. W zarz±dzie tym znajdowali siê jego wspó³pracownicy z okresu okupacji niemieckiej, m.in.: mjr Adam Lazarowicz "Aleksander", "Klamra", kpt. Mieczys³aw Kawalec "¯bik", "Iza", "Psarski", por. Józef Rzepka "Znicz", "Krzysztof", kpt. Ludwik Kubik "Alfred", "Juliusz". Prezesura £ukasza Ciepliñskiego przypad³a na szczególnie trudny okres, kiedy to Urz±d Bezpieczeñstwa po sfa³szowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego zintensyfikowa³ swoje dzia³ania, z drugiej za¶ strony prys³y nadzieje na wybuch III wojny ¶wiatowej. Jesieni± 1947 r. rozpoczê³y siê aresztowania dzia³aczy IV Zarz±du WiN. Ich proces toczy³ siê przed Wojskowym S±dem Rejonowym w Warszawie w dniach od 5 do 14 pa¼dziernika 1950 r. Wiêkszo¶æ z nich zosta³a skazana na karê ¶mierci, m.in. wymienieni ju¿ £. Ciepliñski, A. Lazarowicz, J. Rzepka, J. Batory, M. Kawalec oraz prezes Obszaru Po³udniowego WiN F. B³a¿ej i K. Chmiel, doradca polityczny prezesa Ciepliñskiego. Wszyscy zostali zamordowani 1 marca 1951 r. w wiêzieniu mokotowskim.
Zarz±dowi G³ównemu WiN podlega³ m.in. Okrêg Rzeszów, powsta³y na bazie Podokrêgu AK Rzeszów, obejmuj±cy swoj± dzia³alno¶ci± ca³e Podkarpacie. Dzieli³ siê na rejony i rady. Na czele Okrêgu stali kolejno: mjr Adam Lazarowicz, Bronis³aw Wochanka "Ludwik", "Andrzej", W³adys³aw Koba "¯y³a", "Marcin". Okrêg prowadzi³ dzia³ania wywiadowcze, propagandowe oraz samoobronê, kierowan± przez "Stra¿". Ogó³em WiN w Okrêgu Rzeszów liczy³ oko³o 1,2-1,4 tys. cz³onków. W Okrêgu Rzeszowskim stosunkowo dobrze zorganizowane by³y Brygady Wywiadowcze (BW), którymi kierowa³ Antoni S³abosz "Pawe³". Wywodzi³y siê ze struktur wywiadu AK i zachowywa³y znaczn± autonomiê w obrêbie WiN, dysponuj±c w³asn± siatk± wywiadowcz±. Jesieni± 1947 r. zarz±d Rzeszowskiego Okrêgu WiN zosta³ rozbity przez UB. W dniach od 15 do 21 pa¼dziernika 1948 r. przed Wojskowym S±dem Rejonowym w Rzeszowie odby³ siê proces cz³onków zarz±du. Dwaj z nich: W³adys³aw Koba i Leopold Rz±sa, oraz Micha³ Zygo - informator WiN w Komendzie Wojewódzkiej MO - zostali skazani na karê ¶mierci i 31 stycznia 1949 r. zamordowani na Zamku w Rzeszowie.
Uroczysto¶ci z okazji ¶wiêta 3 maja 1945 r. w O¿annie, po³±czone z Msz± ¦w. i przysiêg± z³o¿on± przez oddzia³y le¶ne Inspektoratu "Hanka" NZW oraz dezerterów z armii ¯ymierskiego (ze zbiorów Dionizego Garbacza)
Poza WiN-em, na terenie Podkarpacia istnia³y stosunkowo silne struktury Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW), politycznie podporz±dkowane Stronnictwu Narodowemu (SN). Tworzy³y je wyodrêbnione ze struktur AK, scalone z ni± wcze¶-niej oddzia³y Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). Do jesieni 1946 r. dzia³a³a tu równie¿ M³odzie¿ Wielkiej Polski (MWP), zwi±zana z SN. Na czele okrêgu rzeszowskiego NZW (u¿ywaj±cego dawnej nazwy NOW) stali kolejno: mjr Kazimierz Mirecki "Kazimierz", "¯muda", Józef Sa³abun "Grom", pp³k. Kazimierz Nizieñski "Walu¶", wreszcie kpt. Piotr Wo¼niak "Wir". Od marca 1945 r. dzia³a³a Komenda Oddzia³ów Le¶nych, której podporz±dkowano dzia³aj±ce na tym terenie oddzia³y partyzanckie NZW (NOW): Józefa Zadzierskiego "Wo³yniaka", Tadeusza Gajdy "Tarzana", Stanis³awa Pelczara "Majki", Bronis³awa Gliniaka "Radwana", Franciszka Szarka "Lisa", Stanis³awa Or³owskiego vel Wo¼nickiego "Weuwarta". Komendantem oddzia³ów le¶nych by³ mjr Franciszek Przysiê¿niak "Ojciec Jan". Dowodzone przez niego zgrupowanie oddzia³ów le¶nych okrêgu rzeszowskiego NZW (NOW) stoczy³o 7 maja 1945 r. w pobli¿u wioski Kury³ówka najwiêksz± bitwê partyzanck± z ekspedycj± NKWD. Oddzia³y NZW niejednokrotnie chroni³y równie¿ polskie wsie przed atakami UPA, prowadzi³y dzia³alno¶æ wydawnicz± i propagandow± oraz likwidowa³y pracowników i konfidentów UB. Po sfa³szowanych przez komunistów wyborach do Sejmu i og³oszeniu w lutym 1947 r. ustawy amnestyjnej, ostatni komendant okrêgu rzeszowskiego NZW (NOW) Piotr Wo¼niak "Wir" formalnie rozwi±za³ okrêg i poleci³ swym podkomendnym zakoñczyæ dzia³alno¶æ konspiracyjn±. Mimo ujawniania siê przed komisj± amnestyjn±, od sierpnia 1948 r. nast±pi³y masowe aresztowania cz³onków rzeszowskiego NZW (NOW).
Krzy¿ Narodowego Czynu Zbrojnego
W maju 1949 r. przed WSR w Rzeszowie odby³ siê proces kierownictwa okrêgu rzeszowskiego NZW (NOW). Piotr Wo¼niak, Ludwik Wiêc³aw "¦l±ski" - komendant Inspektoratu "Hanka" (powiaty: £añcut, Przeworsk, Nisko i Janów Lubelski), Edward Garbacki "Ró¿a" - skarbnik tego inspektoratu, oraz Jan Skóra, zostali skazani na karê ¶mierci. W dniu 5 listopada 1949 r. na Zamku w Rzeszowie L. Wiêc³aw i E. Garbacki zostali straceni, natomiast P. Wo¼niakowi i J. Skórze karê ¶mierci zamieniono na d³ugoletnie wiêzienie. Nie wszyscy ¿o³nierze NZW (NOW) podporz±dkowali siê rozkazowi zaprzestania dzia³alno¶ci konspiracyjnej. Jedn± z najd³u¿ej funkcjonuj±cych jednostek by³a grupa Adama Kusza "Garbatego", wywodz±ca siê z dawnego oddzia³u Józefa Zadzierskiego "Wo³yniaka", zlikwidowana 19 sierpnia 1950 r. przez grupê operacyjn± UB-KBW. Ocaleli z tej akcji dwaj partyzanci ukrywali siê jednak jeszcze bardzo d³ugo, korzystaj±c z przychylno¶ci ludno¶ci wiejskiej Zasania. Dopiero 11 lutego 1959 r. aresztowano w Kulnie Micha³a Wierzbê "Krupê", za¶ 2 stycznia 1962 r. w bunkrze ko³o Huty Krzeszowskiej - Andrzeja Kiszkê "Dêba".
Ks. Wojciech Loerenc i ks. Stanis³aw Zub oraz ko¶cielny Wojciech Jakubiec podczas rozprawy s±dowej przed Wojskowym S±dem Rejonowym w Rzeszowie na prze³omie 1949-1950 (z archiwum Delegatury UOP w Rzeszowie)
Spo¶ród innych oddzia³ów zbrojnych dzia³aj±cych na Rzeszowszczy¼nie, nie zwi±zanych organizacyjnie ani z WiN, ani z NZW (NOW), nale¿y wymieniæ przede wszystkim poakowskie ugrupowania Jana Totha "Mewy" i Wojciecha Lisa oraz jedyn± na tym terenie grupê formalnie nale¿±c± do NSZ, dowodzon± przez Antoniego ¯ubryda "Zucha".
Pomimo klêski poniesionej przez antykomunistyczn± konspiracjê niepodleg³o¶ciow±, opór spo³eczeñstwa polskiego wobec nowej w³adzy trwa³ nadal, choæ z uwagi na militarn± przewagê ZSRR i formacji podleg³ych rodzimym komunistom zmienia³ swoje formy, a walkê zbrojn± jako bezcelow± zastêpowa³ innymi ¶rodkami. Pamiêtaæ jednak nale¿y, ¿e ofiara "wyklêtych" by³a zaczynem, który w du¿ej mierze umo¿liwi³ odzyskanie przez Polskê niepodleg³o¶ci.
¼ród³o: ipn.gov.pl
