JS2210Sanok

ÂŻoÂłnierze wyklĂŞci. Antykomunistyczne podziemie na RzeszowszczyÂźnie po 1944 roku.
(http://www1.ipn.gov.pl/dokumenty/zalaczniki/1/1-2349_g.jpg)
W maju 1945 r. Europa œwiêtowa³a zakoùczenie II wojny œwiatowej. RadoœÌ wyra¿ana przez spo³eczeùstwa Europy Zachodniej, bale i uliczne szaleùstwa w Stanach Zjednoczonych nie korespondowa³y z nastrojami i obawami, jakie odczuwali Polacy w obliczu zajêcia ziem polskich przez Armiê Czerwon¹ oraz porozumieù ja³taùskich, oddaj¹cych Polskê we w³adanie Zwi¹zku Sowieckiego. Niepokoje te bardzo szybko znalaz³y swoje potwierdzenie w postaci przeprowadzanej przez nowego okupanta planowej i wyniszczaj¹cej akcji skierowanej przeciw œrodowiskom niepodleg³oœciowym, uznaj¹cym w³adzê rz¹du RP w Londynie. Ironi¹ historii jest, ¿e kiedy na Zachodzie fetowano zwyciêstwo i 8 maja 1945 r. podpisywano akt kapitulacji Trzeciej Rzeszy, dzieù wczeœniej, na Podkarpaciu, pod Kury³ówk¹ ko³o Le¿ajska, dosz³o do zwyciêskiej bitwy stoczonej przez zgrupowanie oddzia³ów leœnych NZW, dowodzone przez mjr Franciszka Przysiê¿niaka "Ojca Jana", z ekspedycj¹ NKWD.
Na zajêtej latem 1944 r. przez wojska sowieckie RzeszowszczyŸnie, podobnie jak i w ca³ym kraju, rozla³a siê niewyobra¿alna fala bezprawia. Aresztowano i mordowano oficerów i ¿o³nierzy Armii Krajowej, przedstawicieli przedwojennych i konspiracyjnych elit politycznych oraz inteligencji. Wbrew utartym w ci¹gu ostatniego pó³wiecza pogl¹dom, opór spo³eczeùstwa polskiego wobec w³adzy komunistycznej by³ du¿y. Konspiracja i walka zbrojna trwa³y do koùca lat 40-tych, w niektórych regionach nawet do po³owy lat 50-tych. Jej uczestnikami byli, œcigani przez NKWD, UB oraz ca³y aparat "nowego paùstwa" ¿o³nierze i dzia³acze AK, "Nie", DSZ, WIN, NZW i NSZ. Ofiara wielu z nich do dziœ nie jest znana spo³eczeùstwu.
19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki rozwi¹za³ Armiê Krajow¹, zdekonspirowan¹ w du¿ej mierze wobec Sowietów podczas akcji "Burza". Wkrótce jednak zaczêto tworzyÌ œciœle zakonspirowane struktury maj¹ce prowadziÌ walkê przeciwko nowej, sowieckiej okupacji. Po demobilizacji tzw. Armii Krajowej w Likwidacji, w miejsce szcz¹tkowej i czêœciowo spenetrowanej przez sowieckie s³u¿by bezpieczeùstwa siatki organizacji "Nie" ("Niepodleg³oœÌ"), 7 maja 1945 r. rozkazem p. o. Naczelnego Wodza, gen. W³adys³awa Andersa, zosta³a powo³ana Delegatura Si³ Zbrojnych (DSZ). Jej czysto wojskowa struktura opiera³a siê na istniej¹cych komórkach Armii Krajowej w Likwidacji i "Nie", a dzia³alnoœÌ koncentrowa³a siê przede wszystkim na samoobronie czynnej, propagandzie i wywiadzie wojskowym. Próbowano równie¿ - z regu³y bezskutecznie - wyprowadziÌ jak najwiêksz¹ iloœÌ ¿o³nierzy oddzia³ów leœnych z konspiracji do pracy nad odbudow¹ kraju i cywilnej walki politycznej. 6 sierpnia 1945 r. - przesz³o miesi¹c po powstaniu Tymczasowego Rz¹du Jednoœci Narodowej i cofniêciu uznania rz¹dowi RP w Londynie - DSZ zosta³a rozwi¹zana, a w jej miejsce 2 wrzeœnia 1945 r. utworzono Zrzeszenie "WolnoœÌ i Niezawis³oœÌ" (WiN - w³aœciwa nazwa: Ruch Oporu Bez Wojny i Dywersji "WolnoœÌ i Niezawis³oœÌ"). Organizacja ta, w zamyœle jej za³o¿ycieli, mia³a mieÌ charakter czysto cywilny; prowadz¹c, do czasu wolnych wyborów do Sejmu Ustawodawczego, skuteczny opór wobec komunistycznej w³adzy. Nadal jednak, zw³aszcza w województwach wschodnich, w obliczu komunistycznego terroru, w strukturach WiN dzia³a³y wywodz¹ce siê z AK oddzia³y partyzanckie. PowszechnoœÌ WiN-u (w latach 1945-1946, w szczytowym okresie dzia³alnoœci, organizacja liczy³a ok. 20-25 tys. cz³onków), jego AK-owskie korzenie (terenowi dzia³acze WiN nadal uwa¿ali siê za ¿o³nierzy AK), sprawi³y, i¿ od pocz¹tku Zrzeszenie sta³o siê obiektem zmasowanych ataków ze strony komunistów. W okresie od 1945 do 1948 r. dzia³ania bezpieki rozbi³y cztery kolejne Zarz¹dy G³ówne WiN, kierowane przez prezesów: p³k. Jana Rzepeckiego, p³k. Franciszka Niepokólczyckiego, pp³k. Wincentego Kwieciùskiego i mjr. £ukasza Ciepliùskiego.

Udzia³ mieszkaùców Rzeszowszczyzny w strukturach ogólnopolskich WiN szczególnie zaznaczy³ siê w okresie od stycznia do listopada 1947 r., kiedy prezesem IV Zarz¹du G³ównego WiN by³ mjr £ukasz Ciepliùski "Ostrowski", "Bogdan", "Ludwik", wczeœniej kieruj¹cy Inspektoratem AK Rzeszów. W zarz¹dzie tym znajdowali siê jego wspó³pracownicy z okresu okupacji niemieckiej, m.in.: mjr Adam Lazarowicz "Aleksander", "Klamra", kpt. Mieczys³aw Kawalec "¯bik", "Iza", "Psarski", por. Józef Rzepka "Znicz", "Krzysztof", kpt. Ludwik Kubik "Alfred", "Juliusz". Prezesura £ukasza Ciepliùskiego przypad³a na szczególnie trudny okres, kiedy to Urz¹d Bezpieczeùstwa po sfa³szowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego zintensyfikowa³ swoje dzia³ania, z drugiej zaœ strony prys³y nadzieje na wybuch III wojny œwiatowej. Jesieni¹ 1947 r. rozpoczê³y siê aresztowania dzia³aczy IV Zarz¹du WiN. Ich proces toczy³ siê przed Wojskowym S¹dem Rejonowym w Warszawie w dniach od 5 do 14 paŸdziernika 1950 r. WiêkszoœÌ z nich zosta³a skazana na karê œmierci, m.in. wymienieni ju¿ £. Ciepliùski, A. Lazarowicz, J. Rzepka, J. Batory, M. Kawalec oraz prezes Obszaru Po³udniowego WiN F. B³a¿ej i K. Chmiel, doradca polityczny prezesa Ciepliùskiego. Wszyscy zostali zamordowani 1 marca 1951 r. w wiêzieniu mokotowskim.

Zarz¹dowi G³ównemu WiN podlega³ m.in. Okrêg Rzeszów, powsta³y na bazie Podokrêgu AK Rzeszów, obejmuj¹cy swoj¹ dzia³alnoœci¹ ca³e Podkarpacie. Dzieli³ siê na rejony i rady. Na czele Okrêgu stali kolejno: mjr Adam Lazarowicz, Bronis³aw Wochanka "Ludwik", "Andrzej", W³adys³aw Koba "¯y³a", "Marcin". Okrêg prowadzi³ dzia³ania wywiadowcze, propagandowe oraz samoobronê, kierowan¹ przez "Stra¿". Ogó³em WiN w Okrêgu Rzeszów liczy³ oko³o 1,2-1,4 tys. cz³onków. W Okrêgu Rzeszowskim stosunkowo dobrze zorganizowane by³y Brygady Wywiadowcze (BW), którymi kierowa³ Antoni S³abosz "Pawe³". Wywodzi³y siê ze struktur wywiadu AK i zachowywa³y znaczn¹ autonomiê w obrêbie WiN, dysponuj¹c w³asn¹ siatk¹ wywiadowcz¹. Jesieni¹ 1947 r. zarz¹d Rzeszowskiego Okrêgu WiN zosta³ rozbity przez UB. W dniach od 15 do 21 paŸdziernika 1948 r. przed Wojskowym S¹dem Rejonowym w Rzeszowie odby³ siê proces cz³onków zarz¹du. Dwaj z nich: W³adys³aw Koba i Leopold Rz¹sa, oraz Micha³ Zygo - informator WiN w Komendzie Wojewódzkiej MO - zostali skazani na karê œmierci i 31 stycznia 1949 r. zamordowani na Zamku w Rzeszowie.

(http://www1.ipn.gov.pl/dokumenty/zalaczniki/1/1-2350_g.jpg)
Uroczystoœci z okazji œwiêta 3 maja 1945 r. w O¿annie, po³¹czone z Msz¹ Œw. i przysiêg¹ z³o¿on¹ przez oddzia³y leœne Inspektoratu "Hanka" NZW oraz dezerterów z armii ¯ymierskiego (ze zbiorów Dionizego Garbacza)

Poza WiN-em, na terenie Podkarpacia istnia³y stosunkowo silne struktury Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW), politycznie podporz¹dkowane Stronnictwu Narodowemu (SN). Tworzy³y je wyodrêbnione ze struktur AK, scalone z ni¹ wczeœ-niej oddzia³y Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). Do jesieni 1946 r. dzia³a³a tu równie¿ M³odzie¿ Wielkiej Polski (MWP), zwi¹zana z SN. Na czele okrêgu rzeszowskiego NZW (u¿ywaj¹cego dawnej nazwy NOW) stali kolejno: mjr Kazimierz Mirecki "Kazimierz", "¯muda", Józef Sa³abun "Grom", pp³k. Kazimierz Nizieùski "Waluœ", wreszcie kpt. Piotr WoŸniak "Wir". Od marca 1945 r. dzia³a³a Komenda Oddzia³ów Leœnych, której podporz¹dkowano dzia³aj¹ce na tym terenie oddzia³y partyzanckie NZW (NOW): Józefa Zadzierskiego "Wo³yniaka", Tadeusza Gajdy "Tarzana", Stanis³awa Pelczara "Majki", Bronis³awa Gliniaka "Radwana", Franciszka Szarka "Lisa", Stanis³awa Or³owskiego vel WoŸnickiego "Weuwarta". Komendantem oddzia³ów leœnych by³ mjr Franciszek Przysiê¿niak "Ojciec Jan". Dowodzone przez niego zgrupowanie oddzia³ów leœnych okrêgu rzeszowskiego NZW (NOW) stoczy³o 7 maja 1945 r. w pobli¿u wioski Kury³ówka najwiêksz¹ bitwê partyzanck¹ z ekspedycj¹ NKWD. Oddzia³y NZW niejednokrotnie chroni³y równie¿ polskie wsie przed atakami UPA, prowadzi³y dzia³alnoœÌ wydawnicz¹ i propagandow¹ oraz likwidowa³y pracowników i konfidentów UB. Po sfa³szowanych przez komunistów wyborach do Sejmu i og³oszeniu w lutym 1947 r. ustawy amnestyjnej, ostatni komendant okrêgu rzeszowskiego NZW (NOW) Piotr WoŸniak "Wir" formalnie rozwi¹za³ okrêg i poleci³ swym podkomendnym zakoùczyÌ dzia³alnoœÌ konspiracyjn¹. Mimo ujawniania siê przed komisj¹ amnestyjn¹, od sierpnia 1948 r. nast¹pi³y masowe aresztowania cz³onków rzeszowskiego NZW (NOW).

(http://www1.ipn.gov.pl/dokumenty/zalaczniki/1/1-2351.gif)

KrzyÂż Narodowego Czynu Zbrojnego


W maju 1949 r. przed WSR w Rzeszowie odby³ siê proces kierownictwa okrêgu rzeszowskiego NZW (NOW). Piotr WoŸniak, Ludwik Wiêc³aw "Œl¹ski" - komendant Inspektoratu "Hanka" (powiaty: £aùcut, Przeworsk, Nisko i Janów Lubelski), Edward Garbacki "Ró¿a" - skarbnik tego inspektoratu, oraz Jan Skóra, zostali skazani na karê œmierci. W dniu 5 listopada 1949 r. na Zamku w Rzeszowie L. Wiêc³aw i E. Garbacki zostali straceni, natomiast P. WoŸniakowi i J. Skórze karê œmierci zamieniono na d³ugoletnie wiêzienie. Nie wszyscy ¿o³nierze NZW (NOW) podporz¹dkowali siê rozkazowi zaprzestania dzia³alnoœci konspiracyjnej. Jedn¹ z najd³u¿ej funkcjonuj¹cych jednostek by³a grupa Adama Kusza "Garbatego", wywodz¹ca siê z dawnego oddzia³u Józefa Zadzierskiego "Wo³yniaka", zlikwidowana 19 sierpnia 1950 r. przez grupê operacyjn¹ UB-KBW. Ocaleli z tej akcji dwaj partyzanci ukrywali siê jednak jeszcze bardzo d³ugo, korzystaj¹c z przychylnoœci ludnoœci wiejskiej Zasania. Dopiero 11 lutego 1959 r. aresztowano w Kulnie Micha³a Wierzbê "Krupê", zaœ 2 stycznia 1962 r. w bunkrze ko³o Huty Krzeszowskiej - Andrzeja Kiszkê "Dêba".

(http://www1.ipn.gov.pl/dokumenty/zalaczniki/1/1-2352_g.jpg)
Ks. Wojciech Loerenc i ks. StanisÂław Zub oraz koÂścielny Wojciech Jakubiec podczas rozprawy sÂądowej przed Wojskowym SÂądem Rejonowym w Rzeszowie na przeÂłomie 1949-1950 (z archiwum Delegatury UOP w Rzeszowie)

Spoœród innych oddzia³ów zbrojnych dzia³aj¹cych na RzeszowszczyŸnie, nie zwi¹zanych organizacyjnie ani z WiN, ani z NZW (NOW), nale¿y wymieniÌ przede wszystkim poakowskie ugrupowania Jana Totha "Mewy" i Wojciecha Lisa oraz jedyn¹ na tym terenie grupê formalnie nale¿¹c¹ do NSZ, dowodzon¹ przez Antoniego ¯ubryda "Zucha".
Pomimo klĂŞski poniesionej przez antykomunistycznÂą konspiracjĂŞ niepodlegÂłoÂściowÂą, opĂłr spoÂłeczeĂąstwa polskiego wobec nowej wÂładzy trwaÂł nadal, choĂŚ z uwagi na militarnÂą przewagĂŞ ZSRR i formacji podlegÂłych rodzimym komunistom zmieniaÂł swoje formy, a walkĂŞ zbrojnÂą jako bezcelowÂą zastĂŞpowaÂł innymi Âśrodkami. PamiĂŞtaĂŚ jednak naleÂży, Âże ofiara "wyklĂŞtych" byÂła zaczynem, ktĂłry w duÂżej mierze umoÂżliwiÂł odzyskanie przez PolskĂŞ niepodlegÂłoÂści.

ÂźrĂłdÂło: ipn.gov.pl